«Ευτυχία είναι η δια της λογικής κατανόηση της ζωής και του κόσμου.», Μπαρούχ Σπινόζα.
Μανώλης Θεοχάρης (πρώην συντάκτης)
Σπινόζα, ένας τεράστιος διανοητής με τον οποίο, ωστόσο, θα διαφωνήσω. Γιατί, όμως;
Ναι, μεν ο φυσικός κόσμος είναι ένας αυστηρά ορισμένος κόσμος ο οποίος λειτουργεί με βάση τη λογική, ωστόσο ο ανθρώπινος κόσμος είναι διττός. Δηλαδή έχει την πλευρά που λειτουργεί με βάση την λογική αλλά, η άλλη του πτυχή είναι το συναίσθημα, καθώς πληθώρα ανθρωπίνων πράξεων υπαγορεύονται από το τι νιώθει κανείς. Ας το εξετάσουμε λίγο πιο ενδελεχώς.
Τι είναι η λογική; Η λογική κατ’ εμέ είναι μια μέθοδος- ένα όπλο αν θέλετε- με την οποία καταλήγουμε σε συμπεράσματα. Η λογική, αν κάναμε έναν μαθηματικό συσχετισμό, θα λέγαμε πως αποτελεί μια συνάρτηση, η οποία έχει ως πεδίου ορισμού τα δεδομένα της και σύνολο τιμών τα συμπεράσματα που προκύπτουν. Βλέπετε, τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει κανείς χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της λογικής εξαρτώνται από τα δεδομένα που θα χρησιμοποιήσεις. Άλλωστε, όπως είχα διαβάσει σε ένα βιβλίο, η λογική είναι σαν ένα μαχαίρι, με το οποίο μπορείς να κόψεις ένα καρπό από ένα δέντρο για να τραφείς, αλλά και ένα επικίνδυνο όπλο μετο οποίο μπορείς να σκοτώσεις κάποιον άλλο άνθρωπο. Η λογική μπορεί να σε βοηθήσει να χρησιμοποιήσεις τα δεδομένα σου ώστε να φτάσεις στο λιγότερο αμφισβητούμενο συμπέρασμα. Στο συμπέρασμα που σε μία κατάσταση μπορεί να έχει τη μέγιστη ωφέλεια. Ελπίζω να κατάφερα να δώσω μια ιδέα και μια αφορμή για σκέψη επάνω στο τι νοώ εγώ ως λογική.
Από την άλλη, το συναίσθημα είναι κάτι που απλώς συμβαίνει. Δεν επιλέγει κανείς ποιο συναίσθημα θα νιώσει την εκάστοτε στιγμή, ούτε ποιο συναίσθημα πρέπει να νιώσει για να έχει τη μέγιστη ωφέλεια. Απλά το νιώθεις. Παρ ‘όλη ωστόσο τη λογική του ανεπάρκεια είναι ένας από τους παράγοντες που παίζουν τεράστιο ρόλο στο να λάβουμε αποφάσεις. Για παράδειγμα, το ποια/ποιον θα ερωτευθείς, το πότε και πόσο θα φοβηθείς και θα αγχωθείς από μια κατάσταση δεν είναι πράγματα που επιλέγει κανείς. Δεν λέει κανείς «η κοπέλα αυτή πληροί το 90% των κριτηρίων μου, άρα θα την ερωτευθώ». Απλώς συμβαίνει, ενδεχομένως ακόμα και χωρίς να γνωρίζεις ακόμα τίποτα για το άλλο άτομο.Ή αν το άτομο είναι πράγματι εντός των κριτηρίων σου, ο έρωτας να μην επέλθει ποτέ. Απλά συμβαίνει και μετά ο ίδιος αλλάζεις και δρας με γνώμονα αυτό το τυχαίο πράγμα, γιατί πολύ απλά το νιώθεις. Πράγμα το οποίο είναι καλό γιατί ζεις πραγματικά τη ζωή σου έτσι. Μπορεί το αποτέλεσμα να δικαιώσει την τύχη, μπορεί όμως και όχι, αλλά προχωράς.
Επιστρέφοντας λοιπόν, στον Σπινόζα, μπορεί σε κάποιον να συμβεί αυτό το παράλογο συναίσθημα του έρωτα, και με το οποίο να καταλήξει να βρει όντως την ευτυχία στη ζωή του (εντάξει δεν μπορεί η ευτυχία να είναι διαρκής, αλλά τουλάχιστον να είναι ευτυχισμένος με την επιλογή του). Η ευτυχία του αυτή όμως δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τη λογική, αποτελεί βασικά ακριβώς το αντίθετο. Άρα, για αυτό το λόγο θεωρώ τη γενίκευση αυτή του μεγάλου αδιαμφισβήτητα φιλοσόφου άτοπη. Μπορώ να τον δικαιώσω παραφράζοντας λίγο τα λόγια του λέγοντας πως: η μελέτη του φυσικού κόσμου δια της λογικής μπορεί να φέρει ευτυχία. Όμως η ευτυχία στη ζωή μας δεν είναι μια μονοσήμαντη έννοια αλλά πολύπλευρη. Και αναντίρρητα, χωρίς το συναίσθημα ο κόσμος μας θα ήταν πιο στεγνός και πιο βαρετός άρα δεν είναι επιλογή να απαλείψουμε το συναίσθημα από τον κόσμο μας.
Παύλος Γιαννόπουλος
Μπορώ να πω ότι ο συνάδελφος και αγαπητός φίλος από πάνω κάλυψε και τις δικές μου σκέψεις πάνω στη ρήση αυτή του Σπινόζα, οπότε θα αρκεστώ σε μία σύνοψη των προαναφερθέντων και μία μικρή πρόσθεση στον αντίλογο για τον μεγάλο φιλόσοφο.
Η λογική -αναμφίβολα- βελτιώνει την θέση του ανθρώπου στον κόσμο, υπό την έννοια ότι το άτομο προχωρώντας σε ορθές σκέψεις και πράξεις καταλαβαίνει καλύτερα το περιβάλλον του και καταφέρνει να είναι προσαρμοστικό σε οποιαδήποτε συνθήκη, καθιστώντας τον εαυτό του αδιάβλητο. Εώς ένα σημείο βέβαια, αφού υπάρχουν φαινόμενα και καταστάσεις σε αυτόν τον κόσμο που δεν δημιουργήθηκαν για την ανθρώπινη φύση, όσο και αν αυτό να μην δέχεται να το αντιληφθεί ο υπέρμετρος εγωισμός μας και η δίψα μας για το άγνωστο.
Αντίθετα, το συναίσθημα δρα στην βάση του υποσυνείδητου, επομένως ο καθένας από μας δεν μπορεί να το ελέγξει χρησιμοποιώντας ορθολογικά κριτήρια, όπως είπε σωστά και ο Μανώλης. «Εδώ μετράει η καρδιά», που λένε οι παλαιοί (κάτι τέτοιο, τέλος πάντων). Σίγουρα, το επίπεδο της Παιδείας που έχει το άτομο, όπως και τα αισθητικά ερεθίσματα που δέχθηκε στις πρώτες ομάδες που εντάχθηκε (κυρίως η οικογένεια, αλλά και το σχολείο) δείχνουν κάπως τον δρόμο στο ποια θα είναι τα πρότυπα πάνω στα οποία θα έχει ανταπόκριση και πόση και πώς θα είναι αυτή η ανταπόκριση, αλλά στην τελική τα διάφορα συναισθήματα ενεργοποιούνται ανεξήγητα και ανεξάρτητα από το συνειδητό κομμάτι του μυαλού μας. Το δέσιμο με μία συγκεκριμένη ποδοσφαιρική ομάδα από μικρή ηλικία, η αγάπη για την γραφή ή οι ξαφνικές πεταλούδες (ή μία τρομερά καλή εντύπωση για εμάς τους λιγότερο ρομαντικούς) στο στομάχι που δημιουργήθηκαν με την ξαφνική οπτική επαφή δύο βλεμμάτων, αποτελούν πράγματα που δεν δύναται να λάβουν λογική εξήγηση, αλλά αποτελούν μέτρα και σταθμά για την ευτυχία ή δυστυχία ενός ανθρώπου.
Τέλος, εγώ θα έλεγα πως άλλος ένας παράγοντας που σχετίζεται με την ευδαιμονία μας αποτελεί και ο ιδεαλισμός, ή καλύτερα, η εξιδανίκευση των καταστάσεων που βιώνουμε, ένα ζήτημα που έχει συζητηθεί πολύ από μεγάλους διανοητές και έχει συσχετισθεί με την μοιραία φύση του ανθρώπινου είδους μέχρι και τον αχαλίνωτο ανταγωνισμό της ελεύθερης αγοράς, η οποία μετατρέπει τους πάντες σε υλιστές, πνευματικά στεγνά όντα. Και εξηγώ: ο μέσος άνθρωπος, ως έλλογο ον, αντιλαμβάνεται ότι όλος αυτός ο καθημερινός κύκλος που διανύει (πρωινό ξύπνημα, εργασία, φροντίδα παιδιών, βόλτα με τον/την σύντροφο ή/και με φίλους τα σαββατοκύριακα) αποτελεί μία αδιάκοπη και ψυχοφθόρα ρουτίνα. Ναι μεν μπορεί να βρει διάφορες δραστηριότητες για να «ξεχνιέται», όπως το διάβασμα, η μουσική ή ο αθλητισμός, ωστόσο το πρόγραμμα παραμένει ίδιο και απαράλλαχτο… εξού και ο ιδεαλισμός ή η ωραιοποίηση της πραγματικότητας. Όλοι κάποια στιγμή το έχουμε κάνει, όλοι έχουμε μπει στο χώρο της φαντασίας. Πλάθουμε στο μυαλό μας έναν άλλο κόσμο, μία καλύτερη σχέση, ένα καλύτερο αύριο, μία πολύ πιο ωραία μέρα στη δουλειά. Μα έτσι τα φανταζόμαστε για να μπορούμε να κρατήσουμε εκείνα τα πράγματα και ταυτόχρονα να επιβιώσουμε, να ζούμε χαρούμενα και να μην αντιμετωπίζουμε με αδιαθεσία την ζωή μας. Όμως, ούτε η φαντασία και ο ιδεαλισμός ανήκουν στη σφαίρα της λογικής Μπαρούχ…
