Της Ελένης Σαμπάνη, φοιτήτριας στο Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού (Πάντειο Πανεπιστήμιο)
Ο 21ος αιώνα χαρακτηρίζεται από τους περισσότερους ως αιώνας της προόδου, όπου σημαντικές αλλαγές σε τεχνολογικό και κοινωνικό επίπεδο έχουν λάβει χώρα με σκοπό την βελτίωση της ανθρώπινης καθημερινότητας. Η κατάργηση της δουλείας ήταν ένα από τα πρώτα βήματα προς την πρόοδο, όπως πολλοί θεωρητικοί και όχι μόνο επισημαίνουν. Η δουλεία ωστόσο εξαφανίστηκε μόνο ως λέξη και όσοι την επέβαλλαν πήραν απλώς διαφορετική μορφή.
Ο καπιταλισμός έχει ανάγκη από φθηνά εργατικά χεριά με στόχο την μεγαλύτερη δυνατή εξασφάλιση κέρδους. Η δουλεία ως σύστημα καταπίεσης δεν απέδωσε και δεν οδηγούσε από ένα σημείο και έπειτα στην επιτυχία των ολοένα και μεγαλύτερων στόχων που έθετε το καπιταλιστικό σύστημα. Οι άνθρωποι εξουθενωμένοι από τις συνθήκες αυτές συχνά δεν ήταν παραγωγικοί, με αποτέλεσμα τα κέρδη της εκάστοτε επιχείρησης να μειώνονται, παρά την σκληρή και επίπονη δουλειά του προσωπικού. Η λύση ήταν να περάσουμε από την κοινωνία της πειθαρχίας στην κοινωνία της επίδοσης. Από την κοινωνία του «πρέπει» και της εκμετάλλευσης στην κοινωνία του «μπορώ» και της αυτό-εκμετάλλευσης. Ο εξωτερικός εξαναγκασμός αντικαθίσταται πλέον από τον εσωτερικό που παρουσιάζεται ως ελευθερία. Από ένα σημείο και έπειτα η αυτό-εκμετάλλευση είναι πολύ περισσότερο παραγωγική από ότι η εκμετάλλευση από έναν τρίτο, καθώς στην πρώτη περίπτωση το υποκείμενο έχει την αίσθηση της ελευθερίας. Το υποκείμενο της επίδοσης σαφώς και διαθέτει περισσότερη παραγωγική δύναμη απ’ ό,τι το υπάκουο υποκείμενο. Ωστόσο, δεν αντιλαμβάνεται πως το ίδιο επιβάλει στον εαυτό του ολοένα και περισσότερες εργασίες/υποχρεώσεις και πασχίζει να τις βγάλει σε πέρας μέχρι να φτάσει στα όρια της εξάντλησης.
Το άτομο σε αυτή την περίπτωση θεωρεί πως είναι κυρίαρχος του εαυτό του, αγνοώντας πως είναι δέσμιος και υποταγμένος στον ίδιο του τον εαυτό. Με άλλα λόγια, θα λέγαμε πως έχουμε να κάνουμε με έναν θύτη – θύμα ο οποίος έχει το ίδιο πρόσωπο. Αυτό το είδος ανθρώπου όπου ο Han ονομάζει «επειδοσιακό υποκείμενο» έχει διαμορφωθεί και εκπαιδευτεί να δρα έτσι από τον καπιταλισμό, ο οποίος απολυτοποιεί σε κάποιον βαθμό την επιβίωση. Και αυτό συμβαίνει, καθώς δεν τον απασχολεί το ευ ζήν αλλά το ζήν. Επιβάλλει με έντεχνο τρόπο την ψευδαίσθηση ότι περισσότερο κεφάλαιο σημαίνει περισσότερο ευ ζήν, με αποτέλεσμα το άτομο να μπαίνει σε μία συνεχή διαδικασία αυτό-εκμετάλλευσης που οδηγεί στην φθορά.
Αυτή η βία κατά του εαυτού έχει φέρει στο προσκήνιο νέες μορφές ψυχικών ασθενειών, όπως είναι για παράδειγμα η κατάθλιψη. Μιλάμε για μια ασθένεια η οποία εμφανίζεται στην κοινωνία της επίδοσης-θετικότητας, όπου το υποκείμενο δεν μπορεί να πει όχι στο «μπορώ τα πάντα». Πιο συγκεκριμένα, έχει να κάνει με την εξάντληση του ατόμου να εκμεταλλεύεται τον εαυτό του.
Ο Nietzsche θα έλεγε πως σε αυτή την περίπτωση δεν έχουμε να κάνουμε με έναν άνθρωπο ο οποίος είναι κυρίαρχος και δρα αυτοβούλως, αλλά με έναν έσχατο άνθρωπο ο οποίος γίνεται δούλος του εαυτού του. Αυτή η μορφή δουλείας είναι ακόμα πιο φρικιαστική, καθώς το άτομο αδυνατεί να δει πως επρόκειτο για δουλεία, με αποτέλεσμα να μην επαναστατεί και να μην διεκδικεί τα δικαιώματά του όταν αυτά καταπατούνται.
Το ερώτημα είναι λοιπόν τι γίνεται στην περίπτωση όπου ο καπιταλισμός μας έχει εκπαιδεύσει τόσο καλά, ώστε οι ίδιοι να γινόμαστε πολιορκητές των δικαιωμάτων μας δίχως να το αντιλαμβανόμαστε;
Σχετική Βιβλιογραφία:
Byung-Chul Han, «The Burn-out Society»
Byung-Chul Han, «H κοινωνία της παρηγοριάς»
