Μέδουσες και Τσούχτρες: Τι πραγματικά συμβαίνει όταν μας τσιμπάνε;

Οι γνωστές σε όλους μας, για τα αιφνίδια τσιμπήματά τους, μέδουσες και τσούχτρες είναι ασπόνδυλα ζώα, μέλη του φύλου Κνιδόζωα, όπως κατατάσσονται από τους ζωολόγους. Η ονομασία Κνιδόζωα προκύπτει από την ελληνική λέξη «κνίδη» που σημαίνει τσουκνίδα και αποδίδεται στην εν λόγω ομάδα οργανισμών εξαιτίας των επώδυνων τσιμπημάτων που προκαλούν στα θύματά τους. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον φαίνεται να είναι ο μηχανισμός απελευθέρωσης των ουσιών που προκαλούν τόσο πόνο κατά την επαφή με το ανθρώπινο δέρμα.

Το σωματικό τοίχωμα ενός κνιδόζωου είναι διπλοβλαστικό, απαρτίζεται δηλαδή από δυο βλαστικές στοιβάδες κυττάρων. Το εξωτερικό τοίχωμα του σώματος ονομάζεται επιδερμίδα, ενώ το εσωτερικό ονομάζεται γαστροδερμίδα. Τα επιμέρους κύτταρα της επιδερμίδας και της γαστροδερμίδας διαφοροποιούνται σε έναν αριθμό κυτταρικών τύπων με ξεχωριστό ρόλο όπως η τροφοληψία, η άμυνα, ο συντονισμός του σώματος, η κίνηση, η πέψη και η απορρόφηση.  Μεταξύ των δύο αυτών τοιχωμάτων απαντάται ένα ζελατινώδες στρώμα που ονομάζεται μεσογλοία.

Πλέον χαρακτηριστικό είδος κυττάρων για το συγκεκριμένο φύλο αποτελούν τα κνιδοκύτταρα, εξειδικευμένα κύτταρα της επιδερμίδας ή/και της γαστροδερμίδας που παράγουν δομές οι οποίες ονομάζονται κνίδες και χρησιμοποιούνται για προσκόλληση, άμυνα και διατροφή. Η κνίδα αναπτύσσεται σε μια ενδοκυτταρική κάψα (σαν σάκος στο εσωτερικό του κνιδοκυττάρου), γεμάτη υγρό που περιβάλλει ένα σπειροειδή (περιελιγμένο), κοίλο (κούφιο) σωλήνα. Ένα πώμα καλύπτει την κάψα αυτή στο ένα άκρο της.Το κνιδοκύτταρο κοντά στο πώμα φέρει συνήθως μια τροποποιημένη βλεφαρίδα, γνωστή ως κνιδοβλέφαρο. Η διέγερση του κνιδοβλεφάρου ανοίγει το πώμα και αποσυσπειρώνει τον σπειροειδή κοίλο σωλήνα, όπως στην καθημερινή πρακτική θα γυρίζατε στη θέση του το μανίκι μίας μπλούζας που έχεται γυρίσει ως τον αγκώνα σας.

Εώς σήμερα οι ζωολόγοι έχουν περιγράψει σχεδόν 30 είδη κνίδας στο φύλο αυτό. Σε πολλές μέδουσες και τσούχτρες οι νηματοκύστεις είναι ένα είδος κνίδας αρκετά σύνηθες που εξυπηρετεί την τροφοληψία και την άμυνα των οργανισμών. Οι νηματοκύστεις μπορούν να εκτινάξουν έναν μακρύ σωλήνα που φέρει ακίδες, οι οποίες διαπερνούν τη λεία και προκαλούν αυτή τη δυσάρεστη αίσθηση όταν έρθουν σε επαφή με ανθρώπινο δέρμα. Οι ακίδες φέρουν κοίλα άκρα (ας τα φανταστούμε σαν σακουλάκια) μέσα στα οποία διοχετεύονται παραλυτικές τοξίνες στη λεία. Αναλόγως του είδους, οι τοξίνες που απελευθερώνονται κατά το τσίμπημα  μπορεί να είναι αβλαβείς για τον άνθρωπο ή να φτάνουν να είναι θανατηφόρες. Για καλύτερη κατανόηση ας ρίξουμε μια ματιά στην εικόνα που ακολουθεί.

Στην εικόνα Α απεικονίζεται η δομή μιας αποφορτισμένης  νηματοκύστης που αναπτύσσεται στο εσωτερικό μίας κάψας του κνιδοκυττάρου. Η κάψα καλύπτεται στο εξωτερικό της περιθώριο από ένα πώμα που μετατοπίζεται κατά της εκφόρτιση της νυματοκύστης. Το κνιδοβλέφαρο είναι υπεύθυνο για την εκφόρτιση (ενεργοποίηση)  της νηματοκύστης.

Στην εικόνα Β διακρίνεται μια νηματοκύστη μετά την εκφόρτισή της. Όταν το κνιδοβλέφαρο διεγείρεται, μια γρήγορη ωσμωτική εισροή νερού προκαλεί την αναστροφή της νηματοκύστης και την εκτύλιξη του σωλήνα που την περιβάλλει. Ο σωλήνας περιστρέφεται με τεράστιες ταχύτητες καθώς εκφορτίζεται η νηματοκύστη. Στις νηματοκύστεις που φέρουν ακίδες η προωθούμενη άκρη του σωλήνα βοηθάει ιδιαίτερα στη διείσδυση των ακίδων στη λεία και την απελεύθερωση των τοξινών που αυτές περιέχουν.

Από τα είδη μέδουσας που απαντώνται στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ραγδαία αύξηση στον αριθμό των ατόμων του είδους Pelagia noctiluca, κατά κύριο λόγο στον Κορινθιακό κόλπο, αλλά φαίνεται να εξαπλώνονται και στα γύρω πελάγη. Γνωστή και ως η «Μωβ Τσούχτρα», έχει κατακλύσει τις παραλίες και συνιστά εφιάλτη για πολλούς λουόμενους.

Η συχνότητα των επαφών με ανθρώπους έχει αναδείξει το πρόβλημα της άγνοιας της σωστής αντιμετώπισης του τσιμπήματος της τσούχτρας. Ποια είναι τα βήματα που πρέπει να ακολουθήσει κανείς μετά από ένα τσίμπημα;

Αν είστε αλλεργικοί στο τσίμπημα , καλέστε επειγόντως το 166 ή μεταβείτε το συντομότερο στο κοντινότερο νοσοκομείο ή κέντρο υγείας. Κάντε το ίδιο και εάν τα πλοκάμια της τσούχτρας έχουν αγγίξει πάνω από την μισή επιφάνεια ενός χεριού ή ποδιού, αφού σε αυτή την περίπτωση το τσίμπημα είναι σοβαρό. Για πιο ήπια τσιμπήματα, κάνουμε τα ακόλουθα:

1. Έξοδος από τη θάλασσα σε ασφαλές σημείο της παραλίας.
2. Πλύσιμο της περιοχής με θαλασσινό νερό για αφαίρεση υπολειμμάτων.
3. Αν υπάρχουν ακόμα υπολείμματα, τα αφαιρούμε με τσιμπιδάκι ή με μία κάρτα τύπου τράπεζας.
4. Πλύσιμο της περιοχής με ξύδι για τουλάχιστον 30 δευτερόλεπτα. Εάν δεν μπορούμε να βρούμε ξύδι, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ένα διάλυμα από μαγειρική σόδα. Αυτό θα απενεργοποιήσει τα μικροσκοπικά κεντριά.
5. Εφαρμόζουμε κρύα επιθέματα και τα εφαρμόζουμε σε δεκάλεπτα, διακοπτόμενα ώστε να μην τραυματίσουμε το δέρμα.
6. Στα ήπια εξανθήματα για τις επόμενες ημέρες εφαρμόζουμε τοπικά κρέμα κορτιζόνης.
7. Αν αναπτυχθούν εκτεταμένα εξανθήματα ή πληγές είναι καλύτερα να σας δει ένας δερματολόγος.

Αποφεύγουμε αμέσως μετά το τσίμπημα το πλύσιμο της πληγής με γλυκό νερό και άμμο, το τρίψιμό της με πετσέτα και την τοπόθετηση αμμωνίας ή ουρίας στο σημείο αυτό.

Όπως γίνεται αντιληπτό από όλα τα παραπάνω ένα απλό τσίμπημα κρύβει έναν πολύπλοκο μηχανισμό απελευθέρωσης των τοξικών ουσιών απο τα κύτταρα των κνιδοζώων, που για ακόμη μια φορά αποδεικνύει την σοφία κατασκευής όλων των οργανισμών και τη νομοτέλεια της φύσης.  

Πηγές:

• Σύγγραμμα ζωολογίας Stephen A. Miller, John P. Harley ενότητα 9.3
• Παρουσιάσεις Καθηγητών Τμήματος Βιολογίας ΕΚΠΑ, μάθημα Ζωολογίας
• http://pathologia.eu/eswterikh-pathologia/tsimphma-medousas-tsouxtras-sth-8alassa-prwtes-boh8eies/, πρότυπη ομάδα Κλινικής Παθολογίας (επίσημη σελίδα)