Του Στέφανου Φραγκόπουλου, εξωτερικού συνεργάτη μας και φοιτητή στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών και Δημόσιας Διοίκησης, Ε.Κ.Π.Α.
Η χώρα μας τους τελευταίους μήνες έχει βρεθεί αντιμέτωπη με πληθώρα προβλημάτων. Το αναπόφευκτο 2ο κύμα της πανδημίας, η κλιμάκωση των εντάσεων από την πλευρά της Τουρκίας στο Αιγαίο και στη ΝΑ Μεσόγειο και οι οικονομικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει σημαντικό τμήμα του πληθυσμού συμπεριλαμβάνουν μερικά από αυτά. Το τελευταίο που θα περίμενε κανείς είναι να ανακύψουν ζητήματα ιδεολογίας. Η δίκη της Χρυσής Αυγής και η καταδίκη της όμως τα επανάφερε στο προσκήνιο. Σύσσωμη η Αντιπολίτευση κατηγορεί την Κυβέρνηση για νεοφιλελεύθερες πολιτικές. Οι Έλληνες πολίτες υπέφεραν 10 χρόνια εξαιτίας της οικονομικής κρίσης και των αναποτελεσματικών μνημονίων, τα οποία χαρακτηρίστηκαν «νεοφιλελεύθερα». Είναι αυτή η πραγματικότητα; Ευθύνεται ο νεοφιλελευθερισμός για τα δεινά του τόπου;
Χρήσιμη θα ήταν μία σύντομη ιστορική αναδρομή. Την δεκαετία του 1980 ένα νέο ιδεολογικό ρεύμα εμφανίστηκε στο προσκήνιο, ως απάντηση στη μεταπολεμική σοσιαλδημοκρατική συναίνεση. Επίκεντρο είχε το άτομο και την αγορά. Βασική πεποίθηση ότι το κράτος είναι αναποτελεσματικό και πρέπει να απέχει από πάσα οικονομική δραστηριότητα. Οι ιδέες αυτές αποτυπώθηκαν στα γραπτά των οικονομολόγων Friedrich Hayek και Milton Friedman, οπαδών της ελεύθερης οικονομίας και της αγοράς. Στην πολιτική σκηνή εκφράστηκαν από τον Ronald Reagan και τη Margaret Thatcher, σε ΗΠΑ και Αγγλία αντίστοιχα. «Η Κυβέρνηση δεν είναι η λύση στα προβλήματά μας. Η Κυβέρνηση είναι το πρόβλημα», είχε πει ο τότε Πλανητάρχης. Εκείνη η περίοδος αποτέλεσε την απαρχή μιας εντυπωσιακής οικονομικής μεγέθυνσης και οι συγκεκριμένες ιδέες υιοθετήθηκαν και από τα αντίπαλα «στρατόπεδα» σε κάθε χώρα (Clinton στις ΗΠΑ και Blair στην Αγγλία). Ωστόσο το σύστημα αυτό έφτασε στα όριά του, με συνέπεια την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και την εύλογη εγκατάλειψή του. Αντικαταστάθηκε από μια εκσυγχρονισμένη μορφή Κεϋνσιανισμού, με ποσοτική χαλάρωση, μηδενικά επιτόκια και αύξηση των δημοσίων δαπανών, δηλαδή επεκτατική δημοσιονομική πολιτική. Η επιτυχία του νεοφιλελευθερισμού στις ΗΠΑ και στην Αγγλία υπήρξε πλέον αμφιλεγόμενη. Και αν για την Αμερική αποδείχθηκε ωφέλιμη επειδή εδραίωσε την παγκόσμια ηγεμονία της, δεν μπορεί να ειπωθεί το ίδιο για την Αγγλία, καθώς αλλοίωσε το αναπτυξιακό της μοντέλο (από βιομηχανική δύναμη σε χώρα υπηρεσιών). Μεταβολή που μακροπρόθεσμα δεν ωφέλησε το σύνολο του πληθυσμού και αποδοκιμάστηκε εν τέλει από τους ψηφοφόρους στις εκλογές του 2019, υπό τον μανδύα του διλήμματος «Brexit ή Bremain».
Ας στρέψουμε το βλέμμα μας στην Ελλάδα. Μέχρι το 2010, το οικονομικό-παραγωγικό μοντέλο της χώρας ήταν το εξής: υπερβολικές δημόσιες δαπάνες και κατανάλωση με δανεικά. Αμφότερα τα μεγάλα κόμματα επιδίδονταν σε εκλογικές πλειοδοσίες με συνέπεια τη διόγκωση των ελλειμμάτων και κατ’ επέκταση του δημόσιου χρέους, με συνέπεια η χώρα να βρεθεί ένα βήμα πριν τη χρεοκοπία. Η ΕΕ και το ΔΝΤ αποφάσισαν τον δανεισμό της χώρας μέσω των μνημονίων. Τα προγράμματα αυτά είχαν στόχο την περικοπή των δημοσίων δαπανών και την αύξηση των κρατικών εσόδων με στόχο τη δημοσιονομική εξυγίανση. Δικαιολογημένα πολλοί κατηγόρησαν τα προγράμματα ως νεοφιλελεύθερα. Από τη σκοπιά των δημοσίων δαπανών έχουν δίκιο. Ωστόσο, η αφαίμαξη της μεσαίας τάξης μέσω της επαχθούς φορολόγησης (ιδιαίτερα την περίοδο 2015-2019) δεν μπορεί να χαρακτηριστεί νεοφιλελεύθερο στοιχείο. Και η παραμικρή αύξηση σε οποιοδήποτε φόρο συνιστά -θεωρητικά- «κόκκινο πανί» για τους νεοφιλελεύθερους.
Ας εξετάσουμε και την ιδιωτική πρωτοβουλία. Τη συγκεκριμένη δεκαετία περισσότερες επιχειρήσεις έκλεισαν παρά άνοιξαν. Αυτό σημαίνει ότι τα μνημόνια και απέτυχαν και δεν είναι νεοφιλελεύθερα, αφού η ιδιωτική πρωτοβουλία παρέμεινε αναιμική. [1]) Ούτε η θέση της χώρας στην παγκόσμια κατάταξη οικονομικής ελευθερίας βελτιώθηκε. Ούτε το κράτος μειώθηκε όπως οι περισσότεροι έχουν λανθασμένα την εντύπωση. [2]) Σε καμία περίπτωση η χώρα δεν κατέστη δημοφιλής επενδυτικός προορισμός. Τα μνημόνια όφειλαν να έχουν τέτοιους στόχους ώστε η χώρα να αποκτήσει για πρώτη φορά σοβαρό παραγωγικό μοντέλο και να αντιμετωπίσει πραγματικά την κρίση. Μερικές ιδιωτικοποιήσεις συμφωνήθηκαν και οι Κυβερνήσεις επέτυχαν δημοσιονομικά πλεονάσματα, νεοφιλελεύθερα πράγματι χαρακτηριστικά, που όμως δεν αρκούν για να αποδοθεί ο χαρακτηρισμός «νεοφιλελεύθερα» στα μνημόνια, τουλάχιστον όχι στο σύνολό τους.
Ο νεοφιλελευθερισμός διέπεται από μια βασική εσωτερική αντίφαση. Ενώ θέτει το άτομο και την ελευθερία του στο επίκεντρο, παραβλέπει το γεγονός ότι χωρίς ένα ελάχιστο επίπεδο προστασίας-αξιοπρεπούς διαβίωσης, το άτομο δεν μπορεί να βρεθεί σε θέση να πραγματώσει την ελευθερία του. Κατά την άποψη του γράφοντος, για αυτόν ακριβώς τον λόγο δεν συνιστά το ιδανικό οικονομικό μοντέλο. Στις ΗΠΑ βέβαια τα δημόσια προγράμματα υγειονομικής κοινωνικής ασφάλισης «medicare-medicaid» δεν περικόπηκαν ούτε επί Reagan. Αλλά αυτό αποτελεί αντικείμενο άλλης συζήτησης. Στη χώρα μας, το ζήτημα είναι να παύσουμε επιτέλους να εφευρίσκουμε εχθρούς και να τοποθετούμε αναχρονιστικές ταμπέλες. Αντ΄ αυτού, οι Κυβερνήσεις οφείλουν να απελευθερώσουν όλες τις υγιείς δυνάμεις προκειμένου η χώρα να εισέλθει σε τροχιά ανάπτυξης-ευημερίας και να ξεφύγει από πάσης φύσεως αγκυλώσεις του παρελθόντος.
1 https://www.iefimerida.gr/news/363760/300000-epiheiriseis-katevasan-rola-sta-hronia-tis-krisis
