Της Ανδρομάχης Αρβανίτη, πρώην συντάκτριάς μας
Γιατί σε «προοδευτικές» χώρες της Δύσης αναδύεται ακόμη μία φορά ο μισαλλόδοξος εθνικισμός; Γιατί, ενώ είναι ένα καθολικώς παραδεδεγμένο γεγονός η εκμετάλλευση και η εξαθλίωση που βιώνουν πληθυσμοί, όπως αυτός της Αφρικανικής Ηπείρου, η κατάσταση δεν ανατρέπεται; Γιατί σε ορισμένα μέρη του πλανήτη, όπως η Λατινική Αμερική, η νόρμα θεωρείται η πολιτική αστάθεια; Γιατί, εν έτει 2020, υφίστανται ακόμη θεοκρατικά και συντηρητικά καθεστώτα;
Φτώχεια, απόλυτη ή σχετική, δεν αφορά αποκλειστικά το βιοτικό επίπεδο των ατόμων που κατακλύζονται από αυτή. Η συγκεκριμένη, δεν θα επηρεάσει το άτομο μόνο σε προσωπικό επίπεδο, αφήνοντας το υπόλοιπο μέρος της κοινωνίας αλώβητο. Εξαιτίας της μαζικότητας και της καταλυτικής ισχύος του φαινομένου, διαμορφώνεται μία ολόκληρη κουλτούρα εξ’ αυτής, η οποία επηρεάζει την πορεία και τη μορφή του συνόλου.
Η υλική ένδεια επιφέρει επιπτώσεις σε ένα ευρύτερο πλαίσιο της ανθρώπινης δραστηριότητας. Όταν ένας άνθρωπος στο πλαίσιο του αγώνα για επιβίωση κατακρεουργείται, είναι δύσκολο να δει τη μεγαλύτερη εικόνα. Και στην τελική, προκειμένου να έχει τη δυνατότητα να τη δει προϋποτίθεται μόρφωση, την οποία είναι αμφίβολο αν την έχει λάβει επαρκώς. Ωστόσο, δίχως τη δύναμη της γνώσης, το άτομο απέναντι σε κάθε τι που το υπονομεύει, καθίσταται υποχείριο: η γνώμη του κατευθύνεται εύκολα και εντυπωσιάζεται με οτιδήποτε του υπόσχεται ένα καλύτερο αύριο. Προκειμένου να προστατευτεί από τις αντιξοότητες απέναντι στις οποίες βρίσκεται ευάλωτος, είναι ικανός να χρησιμοποιήσει κάθε λογής μέσα ή να εναποθέσει τις ελπίδες του σε λαοπλάνους πολιτικούς, ομάδες, οργανώσεις, συμμορίες που θα του προσφέρουν ένα πέπλο προστασίας. Και γιατί όχι, αφού δεν έχει -στην κυριολεξία- κάτι να χάσει.
Βάσει των παραπάνω, φαινόμενα όπως η άνοδος της ξενοφοβίας στον δυτικό κόσμο δεν αποτελούν κάποιο ανεξιχνίαστο μυστήριο. Η πεποίθηση «ο τάδε αλλοδαπός μου κλέβει τη δουλειά» μοιάζει αρκετά βάσιμη·τι πιο εύκολο από το να επιρρίψεις την ευθύνη σε κάποιον τρίτο; Η αλήθεια είναι πως δύσκολα το άτομο, όταν προσπαθεί να εξασφαλίσει τα προς το ζην, θα κάτσει να φιλοσοφήσει την αδυναμία του σύγχρονου νεοφιλελεύθερου κράτους να προστατεύσει τις ευπαθείς ομάδες και τη σταδιακή υποχώρηση του κράτους πρόνοιας. Όσον αφορά την ασύδοτη εκμετάλλευση των ανθρώπων σε αναπτυσσόμενες χώρες από πολυεθνικές εταιρίες, την παιδική εργασία, την παραβίαση εν γένει της αξίας του ανθρώπου και προπάντων την ανοχή που υπάρχει από τα ίδια τα θύματα, μπορούμε να πούμε κάτι; Μα πώς να μην υπάρχει ανοχή, όταν στα μάτια των ιδίων η εκμετάλλευσή τους είναι η μόνη λύση για επιβίωση; Σε παρόμοιο πλαίσιο, η εδραίωση στρεβλών δημοκρατιών και η ασταθής πολιτική κατάσταση σε χώρες όπως αυτές της Λατινικής Αμερικής, είναι γεγονός πως δεν αποτελούν συνειδητή επιλογή των ανθρώπων, αλλά κατεξοχήν απόρροια της φτώχειας. Βλέποντας από μακριά τη θεοκρατία και τη συντηρητικότητα σε ορισμένες κοινωνίες της Ανατολής, προφανώς η κριτική τους και η αυτόματη απόρριψή τους είναι κάτι το δεδομένο. Θα ήταν όμως έτσι αν δεν είχαμε την τύχη να έχουμε λάβει τις στοιχειώδεις γνώσεις και να έχουμε κατοχυρώσει τα βασικά αγαθά για την επιβίωσή μας;
Επομένως, καθίσταται σαφές πως η υλική ένδεια επιφέρει μία γενικευμένη έλλειψη. Δημιουργεί γόνιμο έδαφος για κάθε είδους συρράξεις και δίνει ερείσματα σε συντηρητικές πεποιθήσεις. Καθορίζει, σε πρώτο στάδιο, την κοινωνική και πολιτική συμπεριφορά του ατόμου και σε πιο προχωρημένο, τη μορφολογία και το είδος της κοινωνίας. Το να καταδικάζουμε εμείς, αποστασιοποιημένοι, το ιδεολογικό πλέγμα και τις πρακτικές άλλων πολιτισμών, δεν αποτελεί παρά ένα προνόμιο που αποκτήσαμε, μεγαλώνοντας σε μία «εξευγενισμένη» μεριά του κόσμου, μάλλον έχοντας εξασφαλίσει τους προαπαιτούμενους πόρους και όντας κατά κάποιο τρόπο μορφωμένοι για να αναπτύξουμε κριτικό πνεύμα. Σε τελική ανάλυση, αν το σκεφτούμε λίγο πιο κυνικά, ίσως οι προοδευτικές μας αντιλήψεις και συνήθειες να μην αποτελούν ολοκληρωτικά κτήμα μας, αλλά και ζήτημα συγκυριών. Και από την άλλη πλευρά, η «οπισθοδρομικότητα» ορισμένων ατόμων και κοινωνιών, όπως φαίνεται, δεν έγκειται σε καμία περίπτωση στην νοητική υστέρησή τους σε σχέση με εμάς, αλλά αποτελεί γόνο ενός συστήματος που προωθεί την άνιση κατανομή του πλούτου και τροφοδοτείται από τις δυσαναλογίες που εκείνο έχει διαμορφώσει.
