Όταν ο φακός αλλάζει τις κοινωνίες

Του Άγγελου Μαγνήσαλη, φοιτητή του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης (Ε.Κ.Π.Α.)

Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, αρχές του 20ου αιώνα.

Η αναλογία παιδιών κάτω των 16 ετών που εργάζονταν επ’ αμοιβή είναι ένα στα πέντε (δηλαδή περίπου 1.75 εκατομμύρια, από τα οποία σημαντικό ποσοστό δεν είχε κλείσει τα 10 έτη!). Το υψηλό αυτό ποσοστό, σε συνδυασμό με τις συνθήκες εργασίας που επικρατούσαν, αλλά και τις αντιλήψεις που είχε το αμερικανικό κοινό γύρω από το θέμα, πολύ φυσικά οδήγησαν στο να χαρακτηριστεί το φαινόμενο ως τεράστιο «Ζήτημα Παιδικής Εργασίας των ΗΠΑ» (από εδώ και εις το εξής: «Ζήτημα»).

Ο σχολιασμός ενός τέτοιου φαινομένου οφείλει να μην είναι αναχρονιστικός, αλλά να πραγματοποιείται λαμβάνοντας πάντα υπόψη τις συνθήκες της εποχής που πραγματεύεται και τις ανάγκες των εργαζομένων. Όμως, το πλαίσιο και οι συνθήκες εργασίας που ίσχυαν την περίοδο που θα εξετάσουμε σε μια χώρα όπως οι ΗΠΑ προκαλούν σίγουρα έντονα αρνητικές αντιδράσεις. 

«Να βλέπω μικρά παιδιά να δουλεύουν!…»

Στο τεύχος Σεπτεμβρίου 1906 του περιοδικού Cosmopolitan περιγράφεται ένα συμβάν, το οποίο (είτε θεωρηθεί γεγονός είτε μυθοπλασία) επιβεβαιώνει την αντίληψη ότι η εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας αποτελεί μια διαχρονικά μη αποδεκτή πρακτική. Η ιστορία έχει ως εξής: Κάποια στιγμή, προς τα τέλη του 19^ου αιώνα ένας αρχηγός κάποιας φυλής αυτοχθόνων Αμερικανών (των πραγματικών Αμερικανών, που εξολοθρεύτηκαν στο όνομα του «πολιτισμού» και της επέκτασης των κτήσεων του ομοσπονδιακού έθνους) επισκέφτηκε τη Νέα Υόρκη. Ξεναγήθηκε στην «Πόλη που δεν κοιμάται ποτέ», περιηγήθηκε ανάμεσα στα πελώρια κτήρια, τις ατελείωτες λεωφόρους, τα φώτα, τα μαγαζιά και τις ταμπέλες. Όταν ολοκλήρωσε την επίσκεψή του σε αυτόν τον τόσο ξένο για αυτόν κόσμο, ορισμένοι Χριστιανοί τον ρώτησαν τι του έκανε περισσότερη εντύπωση και αυτός αυθόρμητα και ειλικρινά απάντησε: «Να βλέπω μικρά παιδιά να δουλεύουν!…». Ωστόσο, αυτό που τόση εντύπωση έκανε στον ηλικιωμένο φύλαρχο, δεν συνιστούσε περιπτωσιολογική εξαίρεση, αλλά μια διαδεδομένη πραγματικότητα στη «Γη των ευκαιριών».

Το «Ζήτημα» στο βάθος των δεκαετιών

Η παιδική εργασία αποτελούσε παράδοση, συνήθη εργασιακή πρακτική, η οποία είχε υιοθετηθεί ήδη από την εποχή που οι ΗΠΑ δεν ήταν παρά 13 βρετανικές αποικίες στην Ανατολική Ακτή της βορειοαμερικανικής ηπείρου. Εξ αρχής, η προτεσταντική/πουριτανική ηθική και η σύνδεσή της με τη σκληρή δουλειά και το πνεύμα του καπιταλισμού (σύνδεση που οφείλουμε στον κοινωνιολόγο Max Weber) χαρακτήριζε τα αμερικανικά εργασιακά ήθη και μεταδόθηκε και στα παιδιά.

Η πρακτική της παιδικής εργασίας συνέφερε τρομερά τους εργοδότες, τους εργοστασιάρχες και τους επιχειρηματίες, καθώς ο ανήλικος εργατικός πληθυσμός αφενός πληρωνόταν λιγότερο και δε θα τολμούσε, βεβαιότατα, να οργανωθεί με σκοπό να διεκδικήσει ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα και, αφετέρου, από την άποψη της σωματοδομής του, ένα μικρό παιδί ήταν κατάλληλο για ορισμένες λεπτές εργασίες που γίνονταν ευκολότερα με μικρά δάκτυλα ή μικροκαμωμένα σώματα.

Τα παιδιά-εργάτες δούλευαν (όχι «εργάζονταν», καθώς έχει βαρύτητα η διάκριση της ετυμολογίας) ανά την επικράτεια σε μεταλλωρυχεία, οικοδομές, εργοστάσια βάμβακα, ανθρακωρυχεία, υαλουργεία, φάρμες και ούτω καθεξής. Οι τραγικές συνθήκες εργασίας αποτελούσαν την πικρή κανονικότητα αυτών των παιδιών, τα οποία επί πολλές ώρες συνωστίζονταν από κοινού με έναν τεράστιο αριθμό εργατών σε αχανείς αποξενωτικούς χώρους ή σκοτεινά αποπνικτικά λαγούμια· χώροι για τους οποίους, φυσικά, δεν υφίσταντο υγειονομικές προβλέψεις ή μέριμνα για την ασφάλεια των εργαζομένων.

Όπως ήταν αναμενόμενο, τα παιδιά που εργάζονταν δεν μπορούσαν να παρακολουθήσουν μαθήματα και έμεναν σε μεγάλο ποσοστό αναλφάβητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά η περίπτωση ενός 12χρονου ονόματι Furman Owens, ο οποίος δεν μπορούσε να διαβάσει. Ο ίδιος είχε δηλώσει: «Δε ξέρω ανάγνωση, ούτε την Αλφαβήτα δε ξέρω καλά καλά. Θέλω τόσο πολύ να μάθω, αλλά δε μπορώ όταν δουλεύω τόσες ώρες!». Προέκυπτε, λοιπόν, ένας φαύλος κύκλος αγραμματοσύνης που διαρκώς αναπαρήγαγε και τον ομόκεντρο κύκλο της φτώχειας.

Ο «Μαραθώνιος» της ανατροπής

Οι προσπάθειες για την ανατροπή αυτής της κατάστασης άρχισαν από Μεταρρυθμιστές στον χώρο της Παιδείας, οι οποίοι προσπάθησαν να πείσουν το κοινό για την ανάγκη καθολικής συμμετοχής των παιδιών στις δομές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης αν ήθελαν να προοδεύσει το έθνος. Πώς θα μπορούσε, άραγε, να προοδεύσει και να διεκδικήσει την παγκόσμια πρωτοκαθεδρία ένα έθνος το οποίο απέκλειε βίαια ένα τόσο σημαντικό τμήμα του εν δυνάμει παραγωγικότερου και ενεργητικότερου πληθυσμού του από την εκπαίδευση και την καλλιέργεια του νου; Είχε, ενδεχομένως, άλλα σχέδια για τη μερίδα αυτή της νέας γενιάς, είχε και άλλους νέους, ούτως ή άλλως, με «καλύτερο υπόβαθρο» για να αξιοποιήσει. Ορισμένες πολιτείες, πράγματι, θέσπισαν κατώτατο μισθό και δυνατότητα παρακολούθησης σχολείων, αλλά πολλοί εργοδότες επέμεναν να μη συναινούν σε αυτή τη σταδιακή ανατροπή. Κατάφερναν να ξεφεύγουν από τους κανονισμούς και με θεμιτά ή όχι μέσα να αναπαραγάγουν, κατά περίπτωση, το καθεστώς δουλείας των ανήλικων μαζών καταπατώντας τους το δικαίωμα στην εκπαίδευση.

Οι προοπτικές αυτές εξόργιζαν τους προοδευτικούς μεταρρυθμιστές, οι οποίοι στις αρχές του 1900 έκαναν ειλικρινείς προσπάθειες για εξάλειψη -ή έστω ρύθμιση- της παιδική εργασίας. Το 1904 συστήνεται η Εθνική Επιτροπή Παιδικής Εργασίας (National Child Labor Committee), η οποία απετέλεσε τον πρωτοπόρο φορέα για την ολική μεταρρύθμιση της παιδικής εργασίας σε εθνικό επίπεδο. Με κάθε δυνατό μέσο ηγείται της προσπάθειας τόσο για νομική και πρακτική αλλαγή, όσο και για ευαισθητοποίηση του κόσμου.

Παρόλο που τα νομοθετικά σώματα και η αμερικανική κοινή γνώμη άρχιζαν να κατανοούν την κατάσταση, δε θα (αντι)δρούσαν αν δεν έβλεπαν τι συνέβαινε!

Ο φωτογράφος που «είδε» αλλιώς

To 1908, η Εθνική Επιτροπή Παιδικής Εργασίας προσλαμβάνει τον κοινωνιολόγο και φωτογράφο Lewis Wickes Hine (1874–1940). Η κύρια δραστηριότητά του τα προηγούμενα χρόνια ήταν η καταγραφή σε φωτογραφίες των καθημερινών αφίξεων χιλιάδων μεταναστών που κατέφθαναν κάθε μέρα στην Ανατολική Ακτή των ΗΠΑ, κυρίως από χώρες της Ευρώπης. Οι 200 περίπου φωτογραφίες του (την περίοδο 1904-1909) τον έκαναν να συνειδητοποιήσει την ισχύ που είχε, αλλά και την επιρροή που μπορούσε να ασκήσει η φωτογραφική μηχανή ως εργαλείο κοινωνικής αλλαγής και μεταρρύθμισης, συμπέρασμα που φάνηκε εξαιρετικά χρήσιμο όταν κλήθηκε να υπηρετήσει τους σκοπούς της Εθνικής Επιτροπής Παιδικής Εργασίας.

Ο Hine, μετά απο προτροπή της Επιτροπής, αποφάσισε να εκθέσει σε κοινή θέα το τι συνέβαινε πίσω από τους τοίχους των εργοστασίων, μέσα στις βιοτεχνίες, εκεί όπου υπήρχε το πρόβλημα, έξω από το οπτικό πεδίο των Αμερικανών.  Για να το πετύχει αυτό, ο Hine διάνυσε πολλές χιλιάδες χιλιόμετρα μετακινούμενος από πολιτεία σε πολιτεία φωτογραφίζοντας (πολλές φορές κρυφά) τους ανήλικους εξαθλιωμένους εργάτες. Παράλληλα, μέσω προσωπικων συνεντεύξεων συγκέντρωνε στοιχεία σχετικά με τις αμοιβές τους, τις άθλιες συνθήκες εργασίας, τους τραυματισμούς τους, τα όνειρά τους και τις σκέψεις του γύρω από την κατεστραμμένη παιδικότητά τους. 

Ο Hine είναι ο πρώτος που εισήγαγε την έννοια της «Κοινωνικής Φωτογραφίας».

Ο ορισμός αυτός εμφανίζεται σε ένα λόγο του ιδίου με τίτλο «Κοινωνική Φωτογραφία: Πώς μπορεί να βοηθήσει η κάμερα;» (‘Social Photography; How the camera may help’) (Lewis W. Hine, 1909).

Η προσέγγιση και η τεχνική του Hine

Ήθελε να φέρει στο προσκήνιο τους ανώνυμους μικρούς εργάτες, να αναδείξει τη δική τους οπτική και έτσι να εξοικειώσει τα αδιάφορα τμήματα του αμερικανικού πληθυσμού, που ζούσαν τη δική τους ήσυχη και συμβατική πραγματικότητα, με τη μάστιγα της παιδικής εργασίας, με το τι συνέβαινε στην «άλλη πλευρά». Για να πετύχει το στόχο του ο Hine προσπάθησε να τονίσει ανατριχιαστικές λεπτομέρειες, να αναγκάσει τους ανθρώπους να ενδιαφερθούν ζωντανεύοντας μπροστά στα μάτια τους ζωές που οι ίδιοι θεωρούσαν ότι ανήκαν σε διαφορετική εποχή ή τουλάχιστον σε κάποιον «κατώτερο κόσμο». Ο Hine ενδεχομένως ήθελε να διαταράξει τη γαλήνη και την αυτοπεποίθηση του μέσου Αμερικάνου, ο οποίος θα άνοιγε την εφημερίδα του καθώς έπινε τον καφέ του σε κάποιο κεντρικό κατάστημα της πόλης του και θα στραβοκατάπινε  τη γουλιά του, σοκαρισμένος από αυτό που θα έβλεπε.

Σε αυτή του την προσπάθεια συνέβαλε τρομερά η φωτογραφική τεχνική την οποία επέλεξε να υιοθετήσει ο Hine: Στις περισσότερες φωτογραφίες του το κάδρο είναι πανομοιότυπο, με αποτέλεσμα να τονίζεται ότι αυτό που παρουσιάζει αποτελεί ένα εξαιρετικά διαδεδομένο πρόβλημα και όχι απλώς ένα ζήτημα που αφορά στις ζωές λίγων παιδιών. Επιπλέον, οι εικόνες είναι τραβηγμένες με τέτοιον τρόπο ώστε να δημιουργείται η αίσθηση μικρού βάθους και αναδεικνύεται ξεκάθαρη η μορφή του παιδιού μπροστά από ένα θολό φόντο. Ακολουθώντας αυτό το μοτίβο, ο Hine ενέτασσε στο κάδρο τα μηχανήματα και τον εξοπλισμό, τον οποίο πλαισίωναν τα παιδιά στον χώρο εργασίας τους, αλλά τον τοποθετούσε σε δεύτερο πλάνο (κυριολεκτικά και μεταφορικά) επιδιώκοντας να καταστήσει κεντρική μορφή της φωτογραφίας το εκάστοτε παιδί. Η φιλοσοφία πίσω από την τεχνική, αλλά και η υλοποίησή της κατέστησαν το έργο του Hine τόσο αποτελεσματικό και επιδραστικό.

Η πορεία προς την αλλαγή

Από τη δεκαετία του 1910 και ύστερα –και υπό την πίεση της κοινής γνώμης- άρχισαν συνομιλίες και διαβουλεύσεις γύρω από το Ζήτημα. Σταδιακά, το όλο πρόβλημα πήρε τεράστιες διαστάσεις και άρχισαν να εφαρμόζονται περιοριστικές νομοθεσίες.  Παρά την τεράστια ζήτηση για εργατικά χέρια που προκάλεσε η οικονομική δραστηριότητα την περίοδο που τέθηκε σε εφαρμογή το New Deal έγιναν δύο σημαντικά βήματα: α) εφαρμόστηκε το 1933 η ‘National Industrial Recovery Act (NIRA)’ που περιελάμβανε προβλέψεις για περιορισμό της παιδικής εργασίας και β) η ‘Fair Labor Standards Act’ του 1938, με την οποία νομοθετήθηκαν επιπλέον περιορισμοί και απαγορεύσεις προσλήψεων παιδιών κάτω των 16 ετών σε ορυχεία και μεταποίηση.

Απλά φωτογραφίες…;

Το έργο του Hine είναι εξαιρετικά σπουδαίο για συγκεκριμένους και ιδιαίτερα σημαντικούς λόγους:

Κατ’ αρχάς, το υλικό που δημοσίευσε πέτυχε το στόχο του και διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στην αλλαγή τόσο της νομοθεσίας, όσο και των αντιλήψεων γύρω από το Ζήτημα της παιδικής εργασίας στις Ηνωμένες Πολιτείες, τη χώρα-πυλώνα του Δυτικού Κόσμου.

Κατά δεύτερον, εισήγαγε τη φωτογραφία ως κοινωνικό εργαλείο και ως μέσο για την πολιτική αλλαγή και μεταρρύθμιση. Έδωσε, επομένως, άλλη βαρύτητα και διαστάσεις στη χρήση των φωτογραφικών μηχανών και ανέδειξε τους φωτογράφους ως ομάδα ενεργών ανθρώπων, ικανή να διαδραματίσει έναν πολυδιάστατο ρόλο.

Τέλος, οι πρακτικές και οι μέθοδοι του Hine εφαρμόζουν μια βασική αρχή, την οποία και αναδεικνύουν ως κορυφαία· αρχή που οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη όσοι σχεδιάζουν και εφαρμόζουν δημόσιες πολιτικές ή λαμβάνουν οποιουδήποτε είδους πολιτικές αποφάσεις. Η αξία αυτή φέρνει στο επίκεντρο το άτομο, εξατομικεύει τα προβλήματα, αναδεικνύει το πώς επηρεάζεται από κάποιες συνθήκες το κάθε άτομο ξεχωριστά και ως εκ τούτου επηρεάζει και τη νοοτροπία που θα πρέπει να περιβάλλει τη λήψη μιας απόφασης από τις αρχές. Όταν ο Hine επέλεγε να απαθανατίσει κάθε παιδί ξεχωριστά, εστιάζοντας αποκλειστικά σε αυτό και την ιστορία του, ήταν σα να έλεγε: «Αυτό που θεωρείτε ως ξένο από εσάς πρόβλημα, αυτό για το οποίο είτε αδιαφορείτε είτε παίρνετε αψήφιστα αποφάσεις -γενικές, απλουστευτικές, ανώδυνες- κάποιον τον αφορά προσωπικά, επηρεάζει τη ζωή του, τον ταπεινώνει, τον δυσκολεύει, τον περιορίζει, τον χειραγωγεί. Αν δε σας λένε κάτι τα λόγια, δείτε τον!»

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• Michael Schuman (January 2017), ‘History of child labor in the United States—part 1: little children working’. Monthly Labor Review, U.S. Bureau of Labor Statistics (τελευταία πρόσβαση: 31/5/20)

• History.com Editors (October 27, 2009), ‘Child Labor’. HISTORY. https://www.history.com/topics/industrial-revolution/child-labor (τελευταία πρόσβαση: 31/5/20)

• The University of Iowa Labor Center ‘Child Labor in U.S. History’

• Vox. ‘These photos ended child labour in the US’ YouTube, 28/6/19. https://www.youtube.com/watch?v=ddiOJLuu2mo